گپی با لاله شریف، روانشناس کودک و نوجوان؛
هر شیطنتی بیش‌فعالی نیست
مادری می‌گوید دخترم از دیوار راست بالا می‌رود، پنج سالش تمام شده و وارد شش سالگی شده اما هنوز باید حواس‌مان را شش دانگ به او بدهیم که مبادا برای خودش حادثه‌ای درست کند.
باورتان می‌شود توی این پنج سال یک بار دستش را شکسته، یک بار هم پایش را گچ گرفته‌ایم. این حرف‌ها را مادر آوا در یک جمع زنانه درباره‌ی دخترش می‌گوید. دختری که به گفته‌ی او هیچ کارش شبیه دخترها نیست و مثل پسرها آتیش می‌سوزاند. او ادامه میدهد دخترش را به مهد هم فرستاده تا شاید در مدرسه آرام و قرار بگیرد اما آوا آنجا هم نتوانسته دوام بیاورد چون تمرکز برای شعر خواندن و بازی نداشته و دلش نمی‌خواسته آنجا وقت بگذراند.
مادر بعد از این درد دل کردن‌ها از این حرف می‌زند که آوا را برده دکتر و پزشک تشخیص داده که او بیش فعال است و لازم است که زیر نظر روانشناس کودک اختلالش درمان شود و حتا اگر لازم بود با تجویز پزشک دارو هم مصرف کند. حرفش را زنان دیگر قطع می‌کنند و گویی که مادر مرتکب جرمی شده باشد، می‌گویند: واقعا رویت شد بچه را به خاطر این چیزا ببری دکتر؟ بچه به دنیا آمده که شیطنت کند. چشمت کور، دنده‌ت نرم باهاش بازی می‌کردین تا انرژی‌اش تخلیه شود. مادر که انگار دچار عذاب وجدان شده، در جواب می‌گوید: به خدا اصلا داروهایش را نگرفتم، اما مربی مهد هم گفته بود که بهتر است آوا را برای مشکل عدم تمرکز و بی قراری‌اش پیش دکتر ببرم، خودم که تنهایی تشخیص ندادم. هر چه مادر آوا بیشتر توجیه می‌کند، مادران دیگر بیشتر او را توبیخ و سرزنش می‌کنند.
به همین بهانه سخن‌تازه نیاز دید درباره اختلال بیش‌فعالی یک سری اطلاعات عمومی در اختیار جامعه‌ی سیرجان بگذارد. اختلال بیش فعالی به چه معناست؟ مرز بین این اختلال و شیطنت در بچه‌ها کجاست و اصلا چگونه و در چه سنی قابل تشخیص هست؟ لاله شریف روانشناس کودکان و نوجوانان هست. از او این سوالات و چند پرسش دیگر را درباره بیش فعالی در کودکان پرسیدم.
بیش فعالی معمولا در چه سنی قابل تشخیص است و مهم‌ترین مولفه‌های آن شامل چه ویژگی‌هایی‌ست؟
بچه های بیش فعال نشانه‌ها را از سه سالگی به ما می‌دهند. قبل از آن هم بچه‌های بیش فعال معمولا بچه‌هایی هستند که نوزادی پر چالشی داشتند. بچه‌های سختی بوده‌اند و جنب و جوش و ناآرامی‌شان بیشتر از بقیه‌ی بچه‌هاست. اما به این معنی هم نیست که اگر بچه‌ای این نشانه‌ها را داشته باشد، در آینده بیش فعال می‌شود.
بهترین سن تشخیص سنی است که بچه‌ها وارد محیط آموزشی می‌شوند و آنجاست که نمی‌توانند تمرکز داشته باشند، نمی‌توانند از قواتین پیروی کنند و آرام بنشینند. یادگیری‌شان پایین است. تشخیص دادن وقتی است که از بچه انتظار می رود در کلاس بنشیند، چیزی را یاد بگیرد. تمرکز داشته باشد.
اما همه‌ی این نشانه‌ها به شرطی از علائم بیش‌فعالی هستند که هم استمرار داشته باشند و هم در موقعیت‌های مختلف بروز کنند و دیگر اینکه قبل از ۷ سالگی نشانه‌ها را دیده باشیم.
چه نشانه‌هایی؟
سه نشانه‌ی اصلی داریم که این سه تا نشانه‌ی اصلی باید مداوم دیده بشوند. اینکه نشانه‌ای چقدر شدید، چقدر تکراری و چقدر آزار دهنده است، این تشخیص به عهده متخصص است. بی‌توجهی به جزییات. خوب گوش ندادن. جا گذاشتن وسایل و فراموش کاری. تکان خوردن زیاد. می‌دوند. بالا و پایین و پر سر و صدا. نشانه های تکانش‌گری و بی صبری مثل رعایت نکردن نوبت. قبل از اینکه بشنوند جواب می دهند. گرچه امروز در تشخیص و برچسب زدن بیش‌فعالی به هر بچه‌ای که بازیگوشی کرد دچار افراط و تفریط هستیم.
اسم هر شیطنت و جنب و جوش و بی توجهی را نمی‌شود بیش فعالی گذشت و برعکس اینکه بیش‌فعالی بچه‌ای را با گفتن اینکه بازیگوش و سربه‌هواست، توجیه کرد.
بچه‌های بیش فعال با چه چالش‌هایی در دوران مدرسه مواجه می شوند و لازم است که از سمت مدرسه و والدین با چه حمایت‌هایی همراه شوند؟
مشکلات بچه ها وقتی وارد مدرسه می شوند شروع می‌شود . تا قبلش این همه مشکل شاید نباشد. وارد محیط اجتماعی می‌شوند و ازشان انتظار می رود مهارت‌های اجتماعی داشته باشند و متناسب با سن‌شان بتوانند ارتباط برقرار کنند. با همسالان‌شان دوست بشوند و در ارتباط باشند. اما بچه ی بیش‌فعال در کسب این مهارت‌ها مشکل دارد.در این مواقع پدر و مادر هم ممکن است تحت تاثیر قرار بگیرند و دچار دلهره و افسردگی بشوند.
اگر بیش فعالی به موقع تشخیص داده نشود و درمان صورت نگیرد چه عواقبی خواهد داشت؟
هرچ‌ه بیماری را بیشتر نادیده بگیرند و بچه به نیمه‌ی دبستان برسد ، مشکلات هم بیشتر می شود. اگر والدین راه حلی را برای درمان پیدا نکرده باشند. این بچه ها برچسب کم آموز می‌گیرند و این خیلی اذیت‌شان می کند. چون طیف هوشی دارند. بچه های باهوشی هستند که دچار عدم تمرکز و تکانش گری شده‌اند.
در حرف زدن با دیگران مهارت ندارند. اعتماد به نفس‌شان پایین آمده. این بچه‌ها در نوجوانی و بزرگسالی نیز به شکل دیگری دچار مشکل می‌شوند. بیش فعالی با خیلی از اختلالات هم زمانی دارد و نباید با دیگر اختلالات مثل کمبود توجه، افسردگی، اضطراب و... اشتباه گرفته شود.
تشخیص درست و به موقع بیش‌فعالی به این دلیل مهم است که موجب ناموفقیت در تحصیل می‌شود. اهمیت تحصیل نه فقط به خاطر کسب کار و شغلی در آینده بلکه به خاطر نیاموختن مهارت‌های اجتماعی و ارتباط‌گیری در فرد و موجب کاهش عزت نفس او خواهد شد.
در نتیجه در نوحوانی نیز رفتارهای مخرب خواهد داشت. تحصیلات دبیرستان را خوب نمی‌گذراند. ارتباط اجتماعی خوب نمی توانند برقرار کنند و با چالش‌های خانوادگی روبرو می‌شود.
بیش فعال می‌تواند تا بزرگسالی هم همراه فرد بماند و موجب کارایی پایین کسی بشود و او را به شخصیتی ضد اجتماعی بدل کند شدند و عامل کشیده شدنش به بزه‌کاری گردد. آیا بین دختران و پسران تفاوتی در مورد بیش‌فعالی وجود دارد؟ از این نظر که مثلا تعداد دختران بیش‌فعال بیشتر از پسران باشد با برعکس.
از نظر شیوع سه تا پنج درصد بین بچه های محصل دیده شده. شیوع در پسرها بیشتر است و تقریبا چهار برابر دخترهاست. سن اوجش هم سن مدرسه است. ۶ تا ۹ سال.
روند درمان چگونه است؟
در درمان بیش‌فعالی هدف صفر کردن نشانه ها نیست. بلکه مدیریت کردن نشانه‌ها برای کسب کارکردهای اصلی و مهارت‌های زندگی اجتماعی و یادگیری و ارتباط است. خانواده‌ها از مشاور برای شیوه‌ی برخورد با بچه کمک بگیرند. اگر مشاور مطمئن بشود که اختلال رفتاری بچه ناشی از محیط نبوده و پایدار بوده و تشخیصش بیش‌فعالی باشد، درمان با دارو را هم تجویز می‌کند.