آثار تاریخی سیرجان نیز قربانی مدرن‌سازی شهرها
شهـری زیر شهـر!
پس از سال‌ها خاک اجرای طرح فاضلاب را خوردن، بالاخره از فضل فاضلاب بهره و نفعی هم نصیب سیرجان شد. خبر کوتاه بود و تکان دهنده. خبری که خیلی زود نقل محافل مردم سیرجان شد. اینکه در جریان اجرای طرح فاضلاب یک دالان آجری و گنبدی در بلوار دکتر صادقی کشف شده است.
خیلی زود سن بالاترها از روی محدوده‌ای که دالان پیدا شده بود، به حدس و گمان پرداختند و آن را بخشی از خانه‌ی قطبی دانستند. خیلی زودتر جوان‌ترها نیز بازار گرمی برای شایعه‌سازی در فضای مجازی و پچ پچ حضوری را آغاز کردند. یکی گفت: «مسوولان گنجی یافتند و خوردند و بردند.» یکی برعکس گفت: «ساده‌‌اید مردم. اثر تاریخی کجا بوده. دیدن طرح فاضلاب این بلوار طول کشیده و الان است صدای مردم به خاطر این ترافیک دربیاید، این طوری گفته‌اند که توجیه کنند بستن طولانی مدت خیابان را.»
دیگری هم بد و بیراه نثار مسئولان کرد که چرا این آثار تاریخی را سابق بر این در شهرسازی خود زیر خاک و شن و آسفالت خیابان مدفون کرده‌اند؟
اما در میانه‌ی همه‌ی این حرف و حدیث‌ها مسایل اساسی‌ای که می‌بایست مطرح می‌شد و به اطلاع مردم می‌رسید، گم بود.
*اینکه سازه‌ی پیدا شده چیست و مربوط به چه دورانی است؟
*آیا شیء تاریخی هم پیدا شده؟
*آیا واقعا این سازه‌های تاریخی در چند دهه‌ی اخیر مدفون شده و به زیر خروارها شن و قیر و لایه‌ی آسفالت رفته؟
* سرنوشت اثر معماری یافت شده چه خواهد شد؟
سخن تازه به منظور یافتن پاسخ این پرسش ها به سراغ چندین نفر رفته است.
سرداب قنات
درباره‌ی اینکه اثر تاریخی پیدا شده چیست و نسبت به محوطه‌ی یافت شده چه گمانه‌زنی‌هایی می‌توان داشت، یکی از اهالی مسن سیرجان به سخن‌تازه می‌گوید: «به خاطر نوع معماری آجری و طاقی اثری که در زیرزمین بلوار دکترصادقی پیدا شده و عکس‌هایش در فضای مجازی منتشر شده، حدس می‌زنم مربوط به پایاب قناتی باشد که در قدیم بوده و تا دوران کودکی ما هم بود و چسبیده به خانه‌ی قطبی بود.»
او برای اینکه معماری اثر یافت شده برای نسل امروز ملموس‌تر باشد نیز توضیح داد: «از این پایاب‌ها در سیرجان قدیم چند تا بود. یکی در امامزاده علی(ع) بود. یکی در کوچه‌ای نزدیک میدان گیتی‌نورد در خیابان امام(ره) بود. همین الان هم در زیدآباد و سعادت‌آباد هماشهر هست.
وقتی آب قنات از چند متری زیر زمین رد می‌شد و هنوز به سطح نرسیده بود، ساکنان محل برای آنکه در آب برداشتن راحت باشند، پلکانی آجری به زیر زمین می‌زدند. حالا ممکن بود این سردابه اختصاصی و در تملک یک خانه‌ی اعیانی بوده و یا که برعکس کاربرد عمومی داشته و در حاشیه‌ی گذر و کوچه‌ها بوده باشد.»
رییس میراث فرهنگی: نیاز به بررسی بیشتر است
در ادامه برای تکمیل گزارش به سراغ کارآمد رییس اداره میراث فرهنگی سیرجان رفتیم. وی ضمن تایید یافته شدن اثر تاریخی در جریان پروژه‌ی فاضلاب به سخن‌تازه گفت: 19 آذرماه بود که به ما اطلاع دادند چنین چیزی در جریان اجرای فاضلاب در بلوار دکتر صادقی پیدا شده.
رییس اداره میراث فرهنگی سیرجان همچنین درباره چیستی اثر یافت شده و قدمتش گفت: تا اینجا با بررسی‌های اولیه مشخص شده که یک حمام و یک راهرو وجود دارد اما اینکه مربوط به چه دوران تاریخی‌ای باشد، نیاز به بررسی کارشناسان تاریخی دارد. به گفته‌ی وی محل مورد نظر خیلی زود برای جلوگیری از هرگونه تخریب مسدود شده و مورد کاوش قرار نگرفته است.
کارآمد درباره اینکه چرا کاوش باستان‌شناسی برای شناخت لایه یافت شده از این آثار سیرجان قدیم انجام نمی‌شود نیز توضیح داد: این کار نیاز به تعیین بودجه و ارسال گروه کارشناس زبده از مرکز استان به سیرجان دارد که در یک فرصت کوتاه شدنی نیست اما محل ورودی حمام و راهروی یافت شده توسط اداره میراث ثبت شد تا اگر در آینده‌ی نزدیک تصمیم بر کاوش گرفته شد، عملیات آغاز گردد.
رییس اداره میراث فرهنگی سیرجان مرمت دالان و حمام یافت شده را نیازمند بودجه‌ی کافی دانست اما احتمال ایجاد یک ورودی از پیاده رو به زیر خیابان برای بازدید مردمی یا ایجاد موزه مردم شناسی در آینده‌ی دور یا نزدیک را مردود ندانست.
انگشت اتهام بر مدرن‌سازی شهرهای ایران
درخصوص اینکه چرا چنین آثار تاریخی با ارزشی از نظر معماری ایرانی به زیر خروار خاک و زیر آسفالت خیابان مدفون شده و این کار در چه دورانی و کی و توسط چه کسانی صورت گرفته، یک کارشناس تاریخ و آموزگار همین درس در مدرسه و دانشگاه در این باره به سخن‌تازه گفت: «مثل اینکه مردم ما عادت کرده‌اند هر کار اشتباهی را به مسوولان کنونی مربوط بدانند! باید حافظه ی تاریخی داشته باشیم. در آغاز دوران مدرن سازی پهلوی اول به شدت نسبت به بناهای دوران قاجار و معماری اصیل ایرانی بی‌مهری شده است.
این اتفاق از تهران آغاز شد و تا پایان دوران پهلوی دوم و حتا یکی دو دهه بعد از انقلاب هم ادامه پیدا کرد و آخرین جلوه‌ی آن در سیرجان تخریب ساختمان شهرداری مرکزی و خانه‌ی مجد رضوی (بادگیر چپقی) بود.»
به گفته‌ی این آموزگار تاریخ و جغرافیا: «تا همین ده بیست سال پیش نه مردم این حس دلسوزی را نسبت به اینکه این معماری مهم است به این آثار داشتند و نه مسوولان اجرایی چنین اهمیتی را قائل بودند. میل افراطی به خیابان کشی‌های شطرنجی بدون هیچ التفاتی به چنین آثاری هم خواست مردم بود و هم دولت‌ها که به صورت افراطی حامی اجرای چنین کارهایی توسط شهرداری‌ها بودند.
امروز هم داریم در ترافیک چوب همین خیابان‌کشی شطرنجی را می خوریم. چنانچه در دوران خود رضاشاه کلی دروازه‌ی با ارزش در تهران که کاشی‌کاری‌های نفیس داشته و از نظر سنت فرهنگی در تداوم تاریخ معماری ساسانیان تا قاجار بودند، به منظور مدرن سازی تهران عامدانه تخریب شد و درحالی که می‌شد این بناها را به صورت نشانی از هویت و پیشینه‌ی تمدنی در میادین تعریف کنند و حفظ کرد و نگاهداشت اما به خاطر اینکه کسی آن روزها برای این بناها ارزشی قائل نبود، چنین خوش سلیقگی‌ای نشد و متاسفانه همین طور کج سلیقانه، ندانم‌کاری‌های شهرداران وقت تهران در دیگر شهرهای ایران و از جمله در سیرجان نیز دنبال گشت.»